Oświetlenie LED a ochrona środowiska
W ostatnich latach coraz powszechniej stosowane oświetlenie LED niemalże wyparło oświetlenie oparte na tradycyjnych żarówkach z włóknem żarowym, źródła halogenowe a nawet świetlówki – do niedawna uważane za energooszczędne. Dziś nikt nie kwestionuje pozytywnego wpływu rozwoju technologii LED na ochronę środowiska naturalnego dzięki niskiemu poborowi energii, a więc i zmniejszonej emisji gazów i pyłów z elektrowni.
Jednakże, podobnie jak w przypadku każdego rodzaju sprzętu powszechnego użytku, istnieje problem odpadów powstałych zarówno na etapie produkcji jak i w wyniku zużywania się tego sprzętu. Lampy LED mają o wiele większą trwałość i żywotność w porównaniu z tradycyjnymi żarówkami i świetlówkami, dzięki czemu powstaje mniej odpadów niż w technologii tradycyjnej. Jednak i one się zużywają.
Odpady z zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, a także odpady z produkcji tego sprzętu, zwane są potocznie elektrośmieciami. Mogą one zawierać potencjalnie niebezpieczne dla środowiska i zdrowia ludzi substancje, mieszaniny oraz ich części składowe. Nieprawidłowe zbieranie elektrośmieci, składowanie i przetwarzanie może doprowadzić do tego, że te niebezpieczne, trujące substancje dostaną się do środowiska naturalnego, powietrza, wody, gleby, roślin i zwierząt, a w konsekwencji do organizmów ludzkich.
Kluczową rolę w procesie prawidłowego zbierania, przetwarzania i odzysku pełnią gospodarstwa domowe, czyli w praktyce my wszyscy. Od świadomości ludzi zależy, czy elektrośmieci będą wrzucane do przeznaczonych do tego pojemników, oddawane w sklepie przy zakupie nowego sprzętu, czy też będą niewłaściwie wyrzucane razem z innymi odpadami lub co gorsze – na dzikie wysypiska w lasach czy przydrożnych rowach. Stąd konieczność edukowania społeczeństwa.
Dlatego też wprowadzono bardzo restrykcyjne przepisy dotyczące gospodarowania odpadami, w tym elektrośmieciami. W Unii Europejskiej istnieje szereg dyrektyw, których celem jest ograniczenie szkodliwego wpływu elektrośmieci na środowisko naturalne i zdrowie człowieka. Dyrektywy te są transponowane do polskiego systemu prawnego za pomocą ustaw i rozporządzeń.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/UE z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) została wdrożona do polskiego prawa ustawą z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2015 poz. 1688). Nakłada ona szereg obowiązków na uczestników rynku, a więc na producentów, wprowadzających sprzęt elektryczny i elektroniczny do obrotu, na dystrybutorów tychże produktów, prowadzących działalność w zakresie zbierania, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, użytkowników sprzętu, organizacji odzysku, organów administracji publicznej.
Wprowadzający sprzęt ma obowiązek prowadzić odpowiednie publiczne kampanie edukacyjne w zakresie świadomości ekologicznej, zbierania zużytego sprzętu i recyklingu, informować o możliwym wpływie zużytego sprzętu na środowisko i zdrowie ludzi oraz o prawidłowym postępowaniu z zużytym sprzętem. Może ten obowiązek realizować za pośrednictwem organizacji odzysku. Ustawa nakłada również obowiązek uzyskania określonego poziomu zbierania i odzysku zużytego sprzętu.
Obowiązkiem wprowadzającego sprzęt jest zarejestrowanie się w rejestrze prowadzonym przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Otrzymuje on wówczas numer rejestrowy, który jest umieszczany na fakturach i innych dokumentach sporządzanych w związku z wprowadzaniem do obrotu sprzętu.
Wprowadzający sprzęt jest obowiązany dołączyć do sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych informację o zakazie umieszczania zużytego sprzętu łącznie z innymi odpadami. Informuje o tym symbol selektywnego zbierania w postaci przekreślonego, kołowego kosza na śmieci (rys. 1).
Po zakończeniu eksploatacji produkt należy zebrać oddzielnie od innych odpadów, a następnie powinien być przekazany do odpowiednich ośrodków selektywnej zbiórki odpadów elektronicznych i elektrotechnicznych lub powinien być dostarczony do sprzedawcy w momencie nabycia nowego urządzenia podobnego typu w stosunku jeden do jeden. Celem selektywnej zbiórki odpadów jest przekazanie ich do recyklingu, przetworzenia i utylizacji przyjaznej dla środowiska naturalnego. Przyczynia się to do zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu na środowisko i na zdrowie, a także sprzyja ponownemu wykorzystaniu materiałów wchodzących w skład urządzenia. Nielegalna i nieprawidłowa utylizacja jest podstawą sankcji administracyjnych przewidzianych w obowiązujących przepisach prawnych.
Recyklingowi podlega nie tylko sam produkt, ale i opakowanie (rys. 2). Informuje o tym symbol recyklingu. Wewnątrz lub obok niego może być podany dodatkowy symbol oznaczający rodzaj użytego materiału użytego do produkcji opakowania (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań).
O konieczności wyrzucania odpadów do śmietnika, zgodnie z tym, co napisano powyżej, przypomina nam zwyczajowy symbol Dbaj o czystość (rys. 3).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2011/65/UE z dnia 8 czerwca 2011 r. w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (RoHS 2) zostało wprowadzone do polskiego porządku prawnego Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 8 maja 2013 r. w sprawie zasadniczych wymagań dotyczących ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. 2013 r., poz. 547). Przepisy te w znacznym stopniu ograniczyły zawartość substancji niebezpiecznych w sprzęcie oświetleniowym LED. Między innymi praktycznie wyeliminowały występowanie ołowiu w tego typu sprzęcie.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE z dnia 21 października 2009 ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią (ErP), oraz szereg rozporządzeń Komisji stosowanych w krajach członkowskich bezpośrednio. Mają na celu osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony środowiska przez redukcję potencjalnego wpływu produktów związanych z energią na środowisko, co będzie w efekcie korzystne dla konsumentów i innych użytkowników końcowych. Zrównoważony rozwój wymaga również należytego uwzględnienia wpływu zdrowotnego, społecznego i ekonomicznego przewidywanych środków. Poprawa efektywności energetycznej produktów i efektywności wykorzystania zasobów przyczynia się do bezpieczeństwa dostaw energii i zmniejszenia zapotrzebowania na zasoby naturalne, co stanowi warunek konieczny zdrowej gospodarki, a tym samym zrównoważonego rozwoju.
Przyczyną powstania dyrektywy jest między innymi konieczność redukcji emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych do atmosfery do poziomów wskazanych przez traktat międzynarodowy w sprawie zmian klimatu zwanym Protokołem z Kioto z 1997 roku, a także ograniczenie przedostawania się substancji niebezpiecznych do atmosfery, wód i gleby. Przepisy te dążą do realizacji celu między innymi poprzez poprawę efektywności energetycznej urządzeń. Wprowadzają więc różne wymagania dotyczące całego cyklu życia produktu, od etapu projektu, poprzez wybór i wykorzystanie surowców, produkcję, pakowanie, transport i dystrybucję, instalację i konserwację, użytkowanie, a także zbieranie i składowanie odpadów, recykling i utylizację.
Jednym z wymagań ekoprojektu jest właściwa informacja dla konsumentów odnośnie efektywności energetycznej. Jest to realizowane między innymi poprzez prawidłowe etykietowanie produktów, wskazujące na właściwe klasy energetyczne (Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o obowiązkach w zakresie informowania o zużyciu energii przez produkty wykorzystujące energię, Dz.U. 2012 poz. 1203, Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) NR 874/2012 z dnia 12 lipca 2012 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/30/UE w odniesieniu do etykietowania energetycznego lamp elektrycznych i opraw oświetleniowych). Prawidłowe, zgodne z przepisami etykietowanie produktów wymaga stosowania tzw. etykiet energetycznych (rys. 4). Stosuje się je dla sprzętu AGD oraz dla źródeł światła. Pozwalają one konsumentom w łatwy sposób porównać efektywność energetyczną różnych produktów. Racjonalny wybór pozwala zmniejszyć zużycie energii, co wpływa korzystnie na środowisko oraz na domowy budżet.
Powyżej przedstawiono jedynie zarys wybranych zagadnień prawnych związanych z ochroną środowiska w kontekście stosowania energooszczędnego oświetlenia LED. Racjonalne gospodarowanie elektrośmieciami, odpadami opakowaniami, dobór ekologicznych produktów – to wszystko zależy przede wszystkim od świadomości ekologicznej społeczeństwa.